همشهری آنلاین _ مژگان مهرابی: غافل از اینکه در تهران خودمان داریم بناهایی با قدمت چند صدساله که چون درباره‌شان خیلی صحبتی نشده شهروندان با آنها آشنا نیستند. به‌طور مثال در همین نزدیکی محل سکونت خودمان، درست در گوشه جنوبی شرق تهران، مسجدی با قدمت 800 سال یادگاری از دوران ایلخانیان و حمامی با پیشینه 400 سال وجود دارد. در این گزارش به تعدادی از این بناهای تاریخی در مناطق شرق تهران و تاریخچه آنها اشاره کرده‌ایم که خواندنش خالی از لطف نیست.
منطقه ۱۴
- آرامستان زرتشتیان، مدفن چهره‌های نامی
آرامستان زرتشتیان از بناهای تاریخی منطقه ۱۴ که در محدوده ناحیه ۶ قرار دارد. قدمت این آرامستان به چند صد سال پیش برمی‌گردد. البته قدیمی‌ترین سنگ قبری که در آن دیده می‌شود مربوط به «رودابه گاسؤالا» است که تاریخ ۱۳۱۴ روی آن نوشته شده است. این‌طور که در کتاب تاریخ زرتشتیان نوشته شده، آنها در سال‌های دور اجساد عزیزان خود را در دخمه‌ها رها می‌کردند چراکه تدفین اموات را باعث آلودده شدن خاک می‌دانستند. تا اینکه ۸۳ سال پیش ارباب کیخسرو شاهرخ این روش را تغییر داده و حالا اموات خود را در قبرستان دفن می‌کنند. روی هر سنگ قبر «به نام اهورامزدا» نوشته شده است. پایین هر سنگ هم علت درگذشت را می‌نویسند. روبه‌روی هر مزار جایی برای روشن کردن آتش و عود جانمایی شده است. از مشاهیر دفن شده در آرامستان، «دکتر پرویز شهریاری» پدر آموزش ریاضی، ارباب هرمز جمشید مؤسس محله تهرانپارس و ماه خورشید پارینه نخستین معلم ورزش ایران است.
- تکیه چال با قدمت ۷۰۰ سال
تکیه چال بنای تاریخی دیگری است که در منطقه ۱۴ واقع شده است. قدمتش به ۷۰۰ سال پیش برمی‌گردد. ۶۰۰مترمربع وسعت دارد و به گفته اهالی تا دهه ۳۰ به‌صورت چادر بوده و فقط در ایام محرم و صفر برپا می‌شده است. بعد از سال ۱۳۳۰ یکی از معتمدان محله به نام «احمد متبحری» آستین همت بالا زده و برای اینکه اهالی بتوانند در سرما و گرما زیر سقفی ثابت عزاداری کنند، برای ساخت حسینیه اقدام می‌کند. او از مردم کمک می‌گیرد و این مکان معنوی با یاری اهالی بنا می‌شود. سقف تکیه چال، ارتفاع ۶ متری دارد بدون اینکه به ستون نگهدارنده‌ای تکیه کند. در بخشی از آنکه به تالار مشهور است، طاق ضربی دیده می‌شود. در این طاق‌نما هیچ تیرآهنی به کار نرفته و آجرها به کمک ساروج در کنار هم چفت شده‌اند. تکیه چال به جز معماری و قدمتش، شاخصه دیگری دارد و آن نخلی است که فقط روزهای عاشورا در محله گردانده می‌شود. این نخل توسط فردی به نام ارباب مهدی ساخته می‌شود آن هم با درخت‌های کاجی که در باغش وجود داشته است. از قرار معلوم بعد از سفرش به یزد با آیین نخل گردانی آشنا می‌شود و نخل را درست می‌کند.
- مسجد بقیه الله(عج) یادگار عهد ایلخانیان
مسجد بقیه الله(عج) دولاب یادگاری از عهد ایلخانیان است. قدمت ۸۰۰ ساله دارد و در چند سال اخیر در فهرست آثار ملی قرار گرفته است. اهالی به آن مسجد آقا شیخ علی هم می‌گویند. مردی که سال‌ها به‌عنوان امام جماعت در این مسجد اقامه نماز می‌کرده است. مساحت این مسجد ۲۵۰مترمربع است. سقف آن طاق‌نمای ضربی است و دیوارهای خشتی و قطوری دارد. نمونه معماری آن فقط در شوش دانیال و اصفهان دیده می‌شود.» چندی پیش در حفاری که در مسجد انجام شد، مقدار قابل توجهی اشیای قیمتی مثل سکه‌های زرکوب، پی سوز فیروزه‌ای رنگ و ظرف‌های سفالی به دست آمد. در گوشه‌ای از شبستان تنوری دیده شد که نشان می‌دهد در زمان قحطی از آن استفاده می‌کردند. از قرار معلوم این مسجد ۲ مناره خشتی هم داشته که در اثر بارندگی و فرسایش فروریخته است. در بین اهالی شایع است که امام حسن عسگری(ع) دستور ساخت این مسجد را داده است. محققان در حال بررسی این موضوع هستند. می‌توان گفت اگر چنین چیزی صحت داشته باشد این مکان تاریخی ارزش بالایی از نظر مذهبی دارد. به گفته اهالی حاج اسماعیل دولابی عارف بزرگ به اهالی سفارش کرده بود که قدر این مسجد را بدانید چراکه نظر کرده است.
منطقه ۴
- امامزاده پنج تن، در ارتفاعات لویزان
امامزاده پنج تن یکی از بناهای تاریخی تهران است که در محله لویزان واقع شده است. البته لویزان پیش‌تر قریه‌ای بوده که با گسترش شهرنشینی شکل محله پیدا کرده است. طبق زیارت نامه‌ای که در آستان امامزاده نصب شده، در این مکان مطهر، مرقد امامزادگان حسین، سالم، ابوطالب، رضا و رحیم از نوادگان حضرت زین‌العابدین(ع) قرار دارد. بنای امامزاده عمری ۱۳۰ ساله دارد که در زمان قاجار، صاحب بقعه‌ای چهارگوش با پوشش گنبدی شده و بعدها ۴ طرف آن ایوان ساخته شده که مکانی برای استراحت زوار باشد. از آنجا که امامزاده پنج تن(ع) بالای تپه‌های لویزان قرار گرفته لذا با ایستادن در ایوان‌های آن، خطه سرسبز شمیرانات به خوبی مشهود است. اما داخل بقعه، ضریح امامزاده به شکل مشبک و با رنگ سبز دیده می‌شود. ضریح کمتر از ۳متر طول و بیش از ۲متر عرض دارد و با بازسازی که در سال ۱۳۷۶ انجام شده از فرم چوبی به فلزی تغییر پیدا کرده است. امامزاده پنج تن(ع) این روزها یکی مکان‌های زیارتی شرق تهران است و زوار زیادی از راه‌های دور و نزدیک برای عرض ارادت به آنجا می‌آیند. در کنار امامزاده، آرامستانی است با ۱۷۰ شهید که هر پنجشنبه اهالی لویزان را برای زیارت راهی آنجا می‌کند.
- عمارت عین‌الدوله با معماری قاجار
عمارت «عین‌الدوله» یکی دیگر از بناهای تاریخی منطقه ۴ است که در محله مبارک‌آباد و میدان هروی واقع شده است. سال ساخت آن به زمان پهلوی اول برمی‌گردد اما در معماری آن رد پایی از دوره قاجار دیده می‌شود. عمارت عین‌الدوله زیبایی منحصربه‌فردی دارد. اتاق‌های تو در تو و پنجره‌های مشبک رنگی جلوه خاصی به این عمارت داده و از سوی دیگر جا خوش کردن ستون‌های بزرگ در ایوانش به آن شکوه و جلال بخشیده است. طبق نوشته‌های کتاب تاریخ طهران قدیم، این عمارت خانه ییلاقی عین‌الدوله وزیر ناصرالدین شاه بوده که بعدها به محل سکونتش تبدیل می‌شود. اما درباره عین‌الدوله، نام اصلی او احمد میرزا بوده که به دلیل علاقه‌ای که ناصرالدین شاه به او داشته لقب عین‌الدوله به او می‌دهد. بعد هم روانه تبریزش می‌کند تا نزد ولیعهد مظفرالدین میرزا فنون خوشنویسی یاد بگیرد. این وزیر خوشنام قاجار به دلیل خوش خدمتی‌هایش حتی مورد توجه مظفرالدین میرزا قرار گرفته و داماد او می‌شود. عمارت عین‌الدوله که تا سال ۱۳۷۶ تا مرز ویرانی پیش رفته بود به همت سازمان میراث فرهنگی بازسازی و در حال حاضر به‌عنوان نگارخانه برگ از آن استفاده می‌شود.
منطقه ۸
- کلیسای تارکمانچاتس، پذیرای شهروندان ارمنی
کلیسای تارکمانچاتس در محله وحیدیه قرار دارد و از دور که نگاه کنی، نماد صلیب روی گنبد مخروطی‌اش به خوبی پیداست. اینجا هم یکی از خانه‌های خداست که در دل محله‌ای قدیمی قرار دارد. فضای آن خیلی بزرگ نیست. یک سالن عاری از هرگونه تزیینات مذهبی. اما انتهای آن طاق‌نمای زیبایی به چشم می‌خورد. درون آن تمثال حضرت مریم(س) و حضرت مسیح(ع) در آغوشش نقاشی شده و همین جلوه طاق‌نما را دوچندان می‌کند. طبق گفته کشیش کلیسا، شکل‌گیری این مکان معنوی به دهه ۴۰ بر می‌می‌گردد. در آن زمان شورای بین‌المللی کلیساها، مقدار قابل توجهی از اراضی محله زرکش را با کمک شورای خلیفه‌گری و مردم خریداری می‌کنند و آنها را در اختیار بازماندگان زلزله می‌گذارند. کم‌کم جمعیت ارامنه روند رو به رشدی می‌گیرد و شورای خلیفه‌گری ضرورت ساخت کلیسا را احساس و دستور بنای آن را می‌دهد. این اتفاق در اکتبر سال ۱۹۶۶ می‌افتد. در ۲۷ دسامبر همان سال هم اسقف اعظم «آرداک مانوکیان» آن را تقدیس می‌کند. کلیسای تارکمانچاتس از آن زمان تاکنون فعال است و هر یکشنبه پذیرای شهروندان ارامنه شرق تهران می‌شود. این مکان مقدس در خیابان وحیدیه، کوچه مدرسه ارامنه واقع شده است.
منطقه ۱۳
- عمارت کلاه‌فرنگی با معماری قصرتروکادرو پاریس
عمارت کلاه‌فرنگی یادگاری از دوران قاجار است که در انتهای بزرگراه یاسینی قرار دارد. عمارتی به رنگ فیروزه که شبیه یک کلاه است. از این‌رو نامش کلاه‌فرنگی است. طبق کتاب تاریخ طهران قدیم، مظفرالدین شاه، در سال ۱۳۲۲ هجری قمری به مهندسی فرانسوی دستور می‌دهد که عمارتی در خورشان و شکوه شاهانه‌اش بسازد. مهندس فرانسوی طرح عمارت را کشیده اما مظفرالدین شاه اجازه ساخت به او نمی‌دهد و بنای آن را به معماران ایرانی می‌سپارد. طرح این عمارت، برگرفته از معماری قصرتروکادرو پاریس است. از این‌رو به شکل نیم‌دایره با گنبدی فیروزه‌ای و ایوان‌های روباز دیده می‌شود. بعد از اسکان مظفرالدین شاه در عمارت به دلیل آرامش و نشاطی که در آن پیدا می‌کند به قصر لقب عمارت فرح‌آباد می‌دهد. این بنای تاریخی نام دیگری هم دارد و آن قصر فیروزه است. بعد از ساخت عمارت کلاه‌فرنگی یا قصر فیروزه، درباریان تالارهای آن را با تابلوهایی از کمال‌الملک و فرش‌های نفیس زینت می‌دهند.
- عمارت یاقوت، ۲۰۰ اتاق داشته است
عمارت یاقوت در مکان فعلی بیمارستان شهید لواسانی قرار دارد. بنایی تاریخی که شکارگاه ناصری بوده است. این عمارت معماری منحصربه‌فردی دارد. از قرار معلوم ناصرالدین شاه در سی و نهمین سال پادشاهی‌اش دستور ساخت آن را داده و آن زمان‌داری کوشک بیرونی و حرم خانه کاخ سلطنتی بوده است. عمارت یاقوت ۲۰۰ اتاق داشته و علاوه بر تفرجگاه ناصرالدین شاه و درباریان، محلی برای آشپزها، کارونسرا، سربازخانه و گرمابه در نظر گرفته شده است. در حال حاضر فقط یک بنای ۲ طبقه در میان فضای بیمارستان دیده می‌شود که به دلیل سبزی دیوارهایش به عمارت یاقوت معروف شده است. تا سال ۱۳۳۶ باغ بدون استفاده بوده و بعد از آن با تصویب مجلس شورای ملی به سازمان بیمه تأمین اجتماعی واگذار و در آن بیمارستانی برای بیماران ریوی ایجاد می‌شود.
منطقه ۱۵
- بقعه سیده ملک خاتون در محله اتابک
بقعه سید ملک خاتون یکی از بناهای تاریخی منطقه ۱۵ است که در محله اتابک قرار دارد. قدمت چند صد ساله دارد. درون بقعه مزار بانویی است که نسبش به امام موسی‌بن‌جعفر(ع) می‌رسد. نام واقعی او ملکه «فخرالدوله‌دیلمی» است اما اهالی او را به سیده ملک خاتون می‌شناسند. تاریخ وفات او را ۴۱۹ قمری نوشته‌اند. اما معماری بقعه‌اش به یکی، ۲ قرن پیش برمی‌گردد. سردر بقعه طاق‌نمای کوتاه آجری است که زوار را وادار می‌کند برای ورود به آستان او سرشان را به نشانه احترام خم کنند. آنچه درباره این بانو نقل شده، این است که او زنی زاهد و پرهیزکار بوده است. سید ه ملک خاتون را شاهزاده‌ای ایرانی عنوان می‌کنند که در جوانی همسرش را از دست می دهد و از آنجا که فرزندانش کوچک بودند زمام حکومت ری را خود به دست می‌گیرد تا ولیعهد به سن جوانی برسد. در این حین سلطان محمود غزنوی برای کشورگشایی قصد حمله به ری را می‌کند و نامه‌ای به سیده ملک خاتون می‌نویسد که یا تسلیم شود یا ملک ری را تصرف می‌کند.
- عمارت امیرسلیمانی با نمایی به رنگ دریا
عمارت امیر سلیمانی، ۲ طبقه با نمایی به رنگ دریا که در میانه یک باغ بزرگ قرار گرفته است. پنج دری‌های دلباز و با شیشه‌های رنگی که تلألو نور را رنگین کمانی می‌کنند. در دل عمارت حوض آب کوچکی است لبریز از آب که صدای شرشرش بیشتر از آنکه گوشنواز باشد آرام بخش است. طبقه بالا هم شاه‌نشین است. جلو هر اتاق ایوان بزرگی است که به راحتی می‌توان مناظر اطراف را رصد کرد. عمارت امیر سلیمانی متعلق به «امیرسلیمان» فرزند «عضدالملک» رئیس ایل قاجار و قائم‌مقام احمدشاه قاجار و یکی از صدها شاهزاده قجری بوده است. قدمت ۱۰۰ ساله دارد. از ورودی باغ تا چند قدم مانده به عمارت، پیاده‌راهی است زیبا با درختان سربه فلک کشیده و که قدم زدن در آنجا را دلنشین‌تر می‌کند.
نظر شما